تاریخچه قاشق و چنگال | داستان شگفت‌انگیز خوردن غذا از دیروز تا امروز
پشت هر ابزار ساده، یک داستان بزرگ نهفته است
هر روز هنگام غذا خوردن، بی‌درنگ قاشق یا چنگال را برمی‌داریم و بی‌تأمل استفاده می‌کنیم. اما آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که اولین قاشق و چنگال‌ها از کجا آمده‌اند؟ چه کسی به فکر افتاد غذا را به‌جای دست، با ابزار بخورد؟ یا اینکه چرا چنگال قرن‌ها طول کشید تا پذیرفته شود؟
با هم در این مقاله با هم به دل تاریخ سفر می‌کنیم، از اعماق غارهای انسان‌های اولیه تا کاخ‌های امپراتوری‌های بزرگ و البته، نگاهی هم داریم به ورود قاشق و چنگال به ایران زمین؛ جایی که تمدن باستانی‌اش، رازهایی ناگفته درباره فرهنگ غذا خوردن در دل دارد.
قاشق؛ ابزار اولیه‌ای برای غذاخوردن که از دل طبیعت آمد
آغاز در دل غارها و رودخانه‌ها
احتمالاً اولین “قاشق‌ها” همان صدف‌ها و سنگ‌های خمیده‌ای بودند که انسان اولیه برای خوردن غذا یا آب از آن‌ها استفاده می‌کرد. شواهدی از دوران پارینه‌سنگی (بیش از ۲۰ هزار سال پیش) نشان می‌دهد که انسان‌ها از استخوان‌ها و چوب‌های تراشیده‌شده برای خوردن سوپ‌ها و غذاهای نیمه‌مایع بهره می‌بردند.
مصر باستان؛ قاشق‌هایی برای خدایان
در تمدن مصر، قاشق دیگر صرفاً ابزار نبود، بلکه نمادی از فرهنگ، دین و قدرت بود. برخی قاشق‌های یافته‌شده در آرامگاه‌ها با نقش‌های مذهبی و حیوانات مقدس تزئین شده‌اند. آن‌ها را از چوب، عاج، یا سنگ‌های قیمتی می‌ساختند. بسیاری از این قاشق‌ها حتی بیشتر جنبه آیینی داشتند تا مصرفی.
یونان و روم؛ وقتی قاشق وارد سفره میشود
در یونان و روم باستان، قاشق‌ها رایج‌تر شدند و به شکل نیمه‌مدرن امروزی نزدیک شدند. یونانی‌ها بیشتر از قاشق برای خوردن سوپ و دسر استفاده می‌کردند. در روم، قاشق‌ها از دو بخش تشکیل شده‌بودند یک کاسه بیضی‌شکل و یک دسته کوتاه، معمولاً از نقره یا برنز.
چنگال؛ ابزار ممنوعه‌ای که روزی عجیب و بی‌ادبانه تلقی می‌شد
بیزانس؛ جرقه اول
اولین نشانه‌های استفاده از چنگال به قرن هفتم میلادی در بیزانس بازمی‌گردد. آن هم نه توسط مردم عادی، بلکه در دربار اشرافی، برای خوردن میوه یا دسر چنگال در آن زمان ابزاری “لوکس” و عجیب بود.
اروپا؛ مقاومت در برابر دوتیغه عجیب!
وقتی چنگال در قرون وسطی از طریق زنان اشراف‌زاده ایتالیایی به فرانسه و دیگر کشورها وارد شد، مقاومت شدیدی از سوی کلیسا و عامه مردم شکل گرفت. گفته می‌شد استفاده از چنگال نشانه‌ی بی‌ادبی، غرور و حتی نوعی توهین به “نعمت‌های الهی” است! آن‌ها معتقد بودند خدا به انسان “دست” داده، پس چرا باید از ابزار فلزی استفاده کند؟
یک کشیش ایتالیایی در قرن ۱۱ حتی گفته بود:
“کسانی که از چنگال برای غذا استفاده می‌کنند، دچار غرور شیطانی‌اند.”
قرن ۱۶ و ۱۷؛ وقتی چنگال وارد میشود
اما همه‌چیز در قرن ۱۶ تغییر کرد. با ازدواج شاهزادگان ایتالیایی با پادشاهان فرانسوی و انگلیسی، چنگال از دربارها به سفره‌ها راه یافت. در ابتدا تنها ۲ شاخه داشت، بعد شد ۳ و در نهایت ۴ شاخه‌ای که امروز می‌شناسیم.تا قرن ۱۸، استفاده از چنگال در اروپا رایج شد و در قرن ۱۹ به یکی از نمادهای فرهنگ متمدن غذا خوردن تبدیل شد.
ایران؛ سرزمینی که پیش از آنکه اروپا چنگال را بشناسد، تمدن غذا خوردن داشت
ایران از دیرباز تمدنی غنی در فرهنگ غذا خوردن داشته، حتی اگر ابزارهای غربی مانند چنگال دیرتر وارد شده باشند.
قاشق در ایران باستان
در مناطق باستانی همچون جیرفت، تپه سیلک کاشان، هگمتانه (همدان)، شوش و تخت جمشید، ظروفی از جنس مفرغ، سنگ، نقره و سفال کشف شده که نشان از پیشرفت بالای ایرانیان در طراحی ابزار غذاخوری دارد. برخی از این آثار شباهت زیادی به قاشق دارند، با دسته‌های خمیده و ظاهری مشابه قاشق‌های امروزی.
در تخت جمشید، نقش برجسته‌هایی دیده میشود که نشان می‌دهد غذا خوردن دربار هخامنشی ساختاری رسمی و نظم‌دار داشته است.
نمونه عکس قاشق که گفته میشود مربوط به دوران هخامنشی و تمدن در ایران است .
در جیرفت، یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های شناخته‌شده جهان، ظروف غذاخوری سنگی و مرمری با تزئینات شگفت‌انگیز یافت شده که برخی از آن‌ها شباهت به کاسه و قاشق دارند.
در هگمتانه (پایتخت مادها) نیز نشانه‌هایی از ظروف فردی و ابزار فلزی مربوط به غذاخوردن یافت شده که احتمال وجود نوعی قاشق را تأیید می‌کند.
چنگال در ایران
تا پیش از دوره صفویه، در فرهنگ ایرانی بیشتر از دست یا قاشق برای غذا خوردن استفاده می‌شد. چنگال به شکل امروزی‌اش در ایران در دوره قاجار، و به‌ویژه در زمان ناصرالدین‌شاه با سفر به اروپا وارد شد. در ابتدا فقط درباریان و اشراف از آن استفاده می‌کردند، اما به تدریج در دوران پهلوی در میان مردم رایج شد.
امروزه؛ قاشق و چنگال، ابزار ساده یا نشانه‌ای از سلیقه؟
امروزه دیگر قاشق و چنگال تنها ابزار نیستند. آن‌ها بخشی از زیبایی میز غذا، تشریفات مهمانی، و حتی نشانگر سبک زندگی ما هستند. از مدل‌های ساده روزمره گرفته تا سرویس‌های استیل، نقره، طلایی و حتی چوبی، هرکدام پیامی درباره ما و خانه‌مان منتقل می‌کنند.
جمع‌بندی: وقتی ابزارها، داستان‌گو می‌شوند
تاریخچه قاشق و چنگال ثابت می‌کند که حتی ساده‌ترین ابزارها هم می‌توانند حامل داستان تمدن، تغییرات فرهنگی، باورهای اجتماعی و حتی قدرت باشند.
بعد از این وقتی قاشق و چنگال را برای خوردن غذا دست می‌گیریم، شاید دیگر فقط به خوردن غذا فکر نکنیم، بلکه به هزاران سال تمدن، تلاش و خلاقیت انسان در پشت آن بیندیشیم.
منابع :
1.Bloomsbury Academic. (2014). *A Cultural History of Food in Antiquity*. London: Bloomsbury Publishing.
2.British Museum. (2012). *Roman Silverware Tools* [Exhibition Archive]. London: British Museum.
3.British Museum Archives. (n.d.). *Human Tools Before History*. Retrieved from https://www.britishmuseum.org
4.Church Archives, Italy. (n.d.). *The Devil’s Fork: The Scandal of Eating with Utensils*. Vatican City: Church Archives.
5.Dumbarton Oaks Papers. (n.d.). *Byzantine Court Culture*. Washington, D.C.: Harvard University Press.
6.Elias, N. (1939). *The Civilizing Process: A History of Table Manners*. Oxford: Blackwell Publishing.
7.European Food History Journal. (n.d.). *Catherine de Medici and the Introduction of Fork to France*. Florence: EFHJ Press.
8.Hosking, R. (Ed.). (2009). *Food and Language: Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery*. Totnes: Prospect Books.
9.Iranica Encyclopaedia. (n.d.). *Iranian Tableware Through the Ages*. Retrieved from https://iranicaonline.org/articles/tableware-iran-history
10.Kurlansky, M. (1998). *The History of Utensils* (Chapter 2). New York: Walker & Company. 11.Metropolitan Museum of Art. (n.d.). *Ancient Egyptian Utensils Collection*. New York: The Met Archives.
12.University of Columbia Press. (2011). *Food and Faith in Christian Culture*. New York: Columbia University Press.
13.Wilson, B. (2013). *Consider the Fork: A History of How We Cook and Eat*. London: Penguin Books.
14.The Egyptian Book of the Dead & Burial Rituals. (n.d.). *Ancient Funeral Practices*. Cairo: National Museum of Antiquities.
منابع فارسی:
1.مجیدزاده، یوسف. (۱۳۸۵). *تمدن جیرفت*. تهران: انتشارات سمت.
2.زنگنه، حسن. (۱۳۹۲). *باستان‌شناسی ایران*. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
3.دانشگاه هنر. (۱۳۹۵). *قاشق و چنگال در ایران قاجار*. مجله مقالات پژوهشی دانشگاه هنر، تهران.
4.ناصرالدین‌شاه قاجار. (چاپ جدید). *سفرنامه ناصرالدین‌شاه به فرنگ*. تهران: نشر امیرکبیر.